Zamek Królewski na Wawelu to jeden z najważniejszych symboli polskiej państwowości i kultury narodowej. Przez wieki stanowił siedzibę władców, miejsce koronacji królów polskich i centrum polityczne państwa. Historia wzgórza wawelskiego sięga czasów prehistorycznych, a dzieje samego zamku są ściśle związane z historią Polski. W tym artykule przedstawiamy fascynującą historię tego niezwykłego miejsca - od jego początków aż po czasy współczesne.
Początki osadnictwa na Wzgórzu Wawelskim
Historia osadnictwa na wzgórzu wawelskim sięga czasów paleolitu (ok. 100 000 - 10 000 lat p.n.e.). Naturalnie obronne wapienne wzgórze, wznoszące się ok. 25 metrów nad poziom Wisły, stanowiło idealne miejsce do zakładania osad. Pierwsze ślady stałego osadnictwa na Wawelu pochodzą z okresu neolitu (ok. 5500 - 2200 lat p.n.e.).
W okresie kultury łużyckiej (1300-500 p.n.e.) na wzgórzu wawelskim istniała już duża osada obronna. Później, w okresie wpływów celtyckich i rzymskich (III w. p.n.e. - V w. n.e.), osada rozwijała się dalej, stając się ważnym ośrodkiem handlowym. Jednak prawdziwy rozwój Wawelu rozpoczął się wraz z nadejściem pierwszych Piastów.
Wawel w czasach pierwszych Piastów (X-XII wiek)
Na przełomie IX i X wieku na wzgórzu wawelskim powstał gród, który stał się jednym z głównych ośrodków państwa Wiślan, a następnie państwa Piastów. Po przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I w 966 roku, na Wawelu rozpoczęto budowę pierwszych świątyń chrześcijańskich.
Około 1000 roku, za panowania Bolesława Chrobrego, na wzgórzu wawelskim powstała pierwsza katedra - tzw. katedra Chrobrego, poświęcona św. Wacławowi. W tym samym czasie utworzono biskupstwo krakowskie. Wawel zaczął pełnić funkcję centrum religijnego i administracyjnego.
W XI i XII wieku na Wawelu funkcjonował już rozbudowany zespół zabudowań, w tym drewniane zabudowania książęce oraz murowane budowle sakralne. Za panowania Kazimierza Odnowiciela (1034-1058) i Bolesława Śmiałego (1058-1079) Kraków stał się główną siedzibą władców, co przyczyniło się do dalszego rozwoju zabudowy wzgórza.
Romańskie budowle Wawelu
Z okresu romańskiego (XI-XII wiek) pochodziły liczne budowle na Wawelu, z których do dziś zachowały się jedynie fragmenty. Należały do nich:
- Katedra Hermanowska - druga katedra na Wawelu, zbudowana w latach 1090-1142 za panowania Władysława Hermana i jego syna Bolesława Krzywoustego
- Rotunda św. Feliksa i Adaukta (zwana też rotundą Najświętszej Marii Panny) - jedna z najstarszych zachowanych budowli wawelskich, pochodząca z przełomu X i XI wieku
- Kościół św. Gereona - niewielka świątynia z XI wieku
- Zabudowania książęce - drewniano-ziemne konstrukcje, stanowiące rezydencję władców
Wawel w okresie rozbicia dzielnicowego (1138-1320)
Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku i podziale państwa na dzielnice, Wawel stał się siedzibą książąt krakowskich. Mimo utraty statusu stolicy zjednoczonego państwa, wzgórze wawelskie nadal rozwijało się jako ważny ośrodek polityczny i kulturalny.
W XIII wieku, po zniszczeniach spowodowanych najazdami mongolskimi (1241 i 1259/1260), rozpoczęto intensywną odbudowę i rozbudowę Wawelu. W tym czasie zaczęły pojawiać się pierwsze elementy gotyckie w architekturze wzgórza.
Wawel w okresie gotyckim (XIV-XV wiek)
Prawdziwy rozkwit Wawelu przypada na okres panowania ostatnich Piastów i dynastii Jagiellonów. Po koronacji Władysława Łokietka w 1320 roku, która odbyła się w katedrze wawelskiej, Kraków oficjalnie stał się stolicą zjednoczonego Królestwa Polskiego, a Wawel - siedzibą monarchów.
Katedra Wawelska
W 1320 roku rozpoczęto budowę nowej, gotyckiej katedry na miejscu romańskiej świątyni. Budowa trwała do 1364 roku, choć prace wykończeniowe i dobudowywanie kolejnych kaplic trwały przez kolejne stulecia. Katedra Wawelska stała się miejscem koronacji i pochówku królów polskich, a także najważniejszą świątynią w państwie.
Zamek królewski za panowania Kazimierza Wielkiego
Kazimierz Wielki (1333-1370) przeprowadził gruntowną przebudowę Wawelu. Za jego panowania wzniesiono gotycki zamek, otoczony murami obronnymi z basztami. Z tego okresu pochodzą najstarsze zachowane elementy obecnego zamku, w tym:
- Wieża Duńska (zwana też Więzienną lub Łokietkową)
- Wieża Jordanka
- Wieża Sandomierska (później przebudowana)
- Fragmenty murów obronnych
Po śmierci Kazimierza Wielkiego na tron polski wstąpił Ludwik Węgierski, a następnie jego córka Jadwiga. Jej małżeństwo z wielkim księciem litewskim Jagiełłą zapoczątkowało dynastię Jagiellonów, pod której rządami Wawel przeżył swój złoty wiek.
"Wawel jest kopalnią narodowych pamiątek, w którym każdy kamień opowiada o dawnej chwale Polski." - Stanisław Wyspiański
Złoty wiek Wawelu (XVI wiek)
XVI wiek to okres największej świetności Wawelu. Za panowania ostatnich Jagiellonów - Zygmunta I Starego (1506-1548) i Zygmunta II Augusta (1548-1572) - zamek przebudowano w stylu renesansowym, przekształcając średniowieczną warownię w nowoczesną rezydencję królewską.
Renesansowy zamek Zygmuntowski
Przebudowa rozpoczęła się około 1504 roku, a jej główne prace prowadzono w latach 1507-1536. Kierowali nią najwybitniejsi architekci epoki: Franciszek Florentczyk, Bartolomeo Berrecci, Benedykt z Sandomierza i inni. W wyniku tych prac powstała wspaniała renesansowa rezydencja, z charakterystycznym arkadowym dziedzińcem, który do dziś jest jednym z najpiękniejszych przykładów architektury renesansowej w Europie Środkowej.
Renesansowy Wawel obejmował:
- Reprezentacyjne komnaty królewskie - z bogatym wystrojem, w tym słynnymi arrasami, zamówionymi przez Zygmunta Augusta
- Kaplice królewskie - w tym Kaplicę Zygmuntowską, arcydzieło renesansu, zaprojektowane przez Berecciego
- Nowe fortyfikacje - dostosowane do rozwoju sztuki wojennej i użycia broni palnej
Za panowania Jagiellonów Wawel stał się nie tylko centrum politycznym, ale także ośrodkiem życia kulturalnego. Na dwór królewski przybywali artyści, uczeni i dyplomaci z całej Europy, przyczyniając się do rozkwitu polskiej kultury.
Wawel w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795)
Po śmierci ostatniego Jagiellona, Zygmunta II Augusta, w 1572 roku, tron polski stał się elekcyjny. Mimo to Wawel nadal pełnił funkcję rezydencji królewskiej, choć jego znaczenie stopniowo malało.
Pożar i odbudowa za Wazów
W 1595 roku zamek ucierpiał w wyniku pożaru. Odbudowy podjął się Zygmunt III Waza (1587-1632). Niestety, w 1609 roku monarcha podjął decyzję o przeniesieniu stałej rezydencji królewskiej do Warszawy, co zapoczątkowało stopniowy upadek Wawelu.
Mimo to kolejni władcy z dynastii Wazów - Władysław IV (1632-1648) i Jan Kazimierz (1648-1668) - kontynuowali prace remontowe i modernizacyjne na zamku, który nadal odgrywał ważną rolę ceremonialną. W tym okresie wzbogacono wystrój wnętrz o elementy barokowe.
Najazd szwedzki i upadek
Poważnym ciosem dla Wawelu był najazd szwedzki w latach 1655-1657 (tzw. potop szwedzki). Zamek został zajęty i splądrowany przez najeźdźców, którzy wywieźli wiele cennych przedmiotów.
W kolejnych dziesięcioleciach, mimo starań poszczególnych monarchów (m.in. Jana III Sobieskiego i Augusta II Mocnego), Wawel powoli podupadał. Koronacje nadal odbywały się w katedrze wawelskiej, ale władcy rzadko przebywali w Krakowie.
Wawel pod zaborami (1795-1918)
Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Kraków znalazł się pod panowaniem austriackim. Wawel, symbol polskiej państwowości, stał się ofiarą polityki zaborców.
Austriackie koszary na Wawelu
W 1796 roku Austriacy przekształcili zamek królewski w koszary. Dokonano wówczas licznych przeróbek, które zniszczyły wiele cennych wnętrz. Wycięto część stropów i ścian, podzielono komnaty na mniejsze pomieszczenia, a dziedziniec arkadowy zamieniono w plac ćwiczeń.
W latach 1805-1809 Kraków znajdował się przejściowo pod panowaniem Księstwa Warszawskiego, a następnie (1809-1815) w granicach Cesarstwa Francuskiego. W 1815 roku utworzono Wolne Miasto Kraków, ale Wawel pozostał w rękach wojska austriackiego.
W 1846 roku, po wcieleniu Krakowa do Austrii, na wzgórzu wawelskim rozpoczęto budowę potężnej cytadeli, która miała kontrolować miasto. Wyburzono wówczas część budynków królewskich oraz kościołów. Zamek królewski przekształcono w szpital wojskowy.
Pierwsze próby renowacji
W drugiej połowie XIX wieku, wraz z uzyskaniem przez Galicję autonomii w ramach monarchii austro-węgierskiej, pojawiły się pierwsze inicjatywy mające na celu ratowanie Wawelu. W 1880 roku cesarz Franciszek Józef I ofiarował zamek wawelski na rezydencję dla swojej rodziny. Choć nigdy nie zamieszkał na Wawelu, decyzja ta uchroniła zamek przed dalszą dewastacją.
W 1905 roku, dzięki staraniom polskich polityków i działaczy społecznych, wojska austriackie opuściły zamek. Rozpoczęto wówczas pierwsze prace restauracyjne, przerywane przez wybuch I wojny światowej.
Wawel po odzyskaniu niepodległości (1918-1939)
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, Wawel stał się jednym z najważniejszych symboli odradzającego się państwa. W 1920 roku Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret powołujący zarząd Zamku Królewskiego na Wawelu.
W okresie międzywojennym prowadzono intensywne prace konserwatorskie, mające na celu przywrócenie zamkowi dawnej świetności. Kierowali nimi wybitni architekci i konserwatorzy, m.in. Adolf Szyszko-Bohusz. Odrestaurowano wówczas dziedziniec arkadowy, komnaty królewskie oraz fortyfikacje.
W 1930 roku na Wawelu umieszczono prochy marszałka Józefa Piłsudskiego, a sama katedra wawelska stała się panteonem narodowym, miejscem spoczynku wybitnych Polaków.
Wawel podczas II wojny światowej (1939-1945)
W okresie II wojny światowej Wawel został zajęty przez Niemców. Gubernator Generalnego Gubernatorstwa Hans Frank uczynił z zamku swoją rezydencję. Naziści wywieźli wiele cennych dzieł sztuki, w tym słynne arrasy wawelskie, które trafiły do Niemiec (odzyskano je po wojnie).
Mimo okupacji, Polakom udało się ukryć i zabezpieczyć część zbiorów wawelskich, w tym insygnia królewskie i szczątki bohaterów narodowych z krypt wawelskich.
Wawel współczesny (od 1945 roku)
Po zakończeniu II wojny światowej przystąpiono do odbudowy i renowacji Wawelu. W 1945 roku powołano Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu (obecnie Zamek Królewski na Wawelu - Państwowe Zbiory Sztuki), instytucję odpowiedzialną za opiekę nad zabytkami wzgórza.
W latach powojennych sukcesywnie odrestaurowywano poszczególne części kompleksu wawelskiego. Odzyskano wywiezione przez Niemców dzieła sztuki, w tym słynne arrasy. Z emigracji powróciły również insygnia królewskie i inne skarby narodowe.
W 1978 roku zespół zabytkowy Wzgórza Wawelskiego został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, jako część historycznego centrum Krakowa.
Wawel dla zwiedzających
Obecnie Zamek Królewski na Wawelu jest jednym z najważniejszych muzeów w Polsce. Zwiedzający mogą podziwiać:
- Reprezentacyjne Komnaty Królewskie - z renesansowymi stropami i arrasami
- Skarbiec Koronny i Zbrojownię - gdzie przechowywane są insygnia królewskie i broń historyczna
- Wystawę "Sztuka Wschodu" - prezentującą kolekcję sztuki orientalnej
- Smoczą Jamę - jaskinię związaną z legendą o smoku wawelskim
- Katedrę Wawelską - z królewskimi grobowcami i kaplicami
- Muzeum Katedralne - z kolekcją sztuki sakralnej
Podsumowanie
Historia Zamku Królewskiego na Wawelu jest odzwierciedleniem dziejów Polski - od początków państwowości, przez okres świetności, upadek, niewolę, aż po odrodzenie i współczesność. Przez wieki wzgórze wawelskie było centrum politycznym, religijnym i kulturalnym kraju, a dziś pozostaje jednym z najważniejszych symboli narodowych i pomników historii.
Zwiedzając Wawel, dotykamy kamieni, które były świadkami kluczowych momentów polskiej historii. To nie tylko zabytek architektoniczny najwyższej klasy, ale także skarbnica narodowej pamięci i tożsamości, miejsce, które nadal odgrywa istotną rolę w życiu współczesnych Polaków.